Khi “nghiện” không đồng nghĩa “tội phạm”

Vấn đề “Người nghiện có phải là tội phạm ma túy?” thường gây nhầm lẫn. Theo pháp luật Việt Nam, trạng thái nghiện (lệ thuộc vào ma túy) không mặc nhiên là tội phạm hình sự. Tuy nhiên, một số hành vi liên quan đến ma túy lại bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự tùy trường hợp. Bài viết này tổng hợp, giải thích rõ ràng theo Bộ luật Hình sự (BLHS) 2015, sửa đổi 2017, cập nhật 2025, đồng thời liên hệ với Luật Phòng, chống ma túy 2021 để bạn đọc – là người dân – hiểu và áp dụng đúng.

Lưu ý quan trọng: Từ 01/7/2025, có quy định mới về xử lý hình sự trong một số trường hợp sử dụng trái phép chất ma túy trong đó đặc biệt là tội sử dụng trái phép chất ma túy. Vì vậy, bạn nên đọc kỹ các phần “điểm mới 2025” ở dưới.

1) Cơ sở pháp lý cần biết (cập nhật đến 2025)

• BLHS 2015 (Luật số 100/2015/QH13), sửa đổi, bổ sung 2017, 2025
• Luật Phòng, chống ma túy 2021 (Luật số 73/2021/QH14). Luật này định nghĩa, quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy, người nghiện, biện pháp cai nghiện, quản lý sau cai.
• Các văn bản hướng dẫn, xử phạt hành chính (ví dụ: Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh trật tự; văn bản hướng dẫn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy tại địa phương…).
• Điểm mới từ 01/7/2025: có quy định hình sự hóa một số trường hợp sử dụng trái phép chất ma túy (chi tiết ở Mục 4).Định nghĩa then chốt: Theo Luật Phòng, chống ma túy 2021, người nghiện ma túy là người sử dụng ma túy và bị lệ thuộc vào ma túy (về thể chất/ tâm lý). Người sử dụng trái phép chất ma túy có thể bị quản lý tại địa phương và/hoặc áp dụng biện pháp cai nghiện khi đủ điều kiện.

2) Người nghiện không mặc nhiên là tội phạm ma túy

Nghiện ma túy là tình trạng, không phải là một tội danh trong BLHS. Do đó, bản thân việc “bị nghiện” không làm phát sinh trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên:

• Sử dụng trái phép chất ma túy là hành vi vi phạm pháp luật và bị xử phạt hành chính theo quy định chuyên ngành (và từ 01/7/2025 có những trường hợp đặc biệt bị xử lý hình sự – xem Mục 4).
• Nếu người nghiện thực hiện các hành vi thuộc nhóm tội phạm ma túy (ví dụ: tàng trữ, vận chuyển, mua bán, tổ chức sử dụng…), sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự như mọi chủ thể khác.

3) Các tội phạm về ma túy trong BLHS 2015 (đã sửa đổi 2017)

Trong Chương XX BLHS 2015 (sửa đổi 2017), nhóm tội ma túy bao gồm (liệt kê các điều thường gặp, dễ hiểu với người dân):

4) Điểm mới từ 01/7/2025: Một số trường hợp sử dụng trái phép chất ma túy có thể bị xử lý hình sự

Trong khi trước đây hành vi sử dụng trái phép chất ma túy chủ yếu bị xử phạt hành chính, thì từ 01/7/2025, pháp luật bổ sung xử lý hình sự với một số trường hợp cụ thể (thay vì “mọi trường hợp”). Ý nghĩa chính:

• Nhằm răn đe mạnh các hành vi tái sử dụng sau cai; cố ý vi phạm trong giai đoạn cai/ sau cai; hoặc gây nguy hiểm lớn cho xã hội.
• Không đồng nghĩa với việc “mọi người dùng thử” đều bị truy cứu hình sự.

Theo quy định Điều 256a Tội sử dụng trái phép chất ma túy Bộ Luật hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung 2017,2025 các trường hợp sử dụng ma túy sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự như sau:

a) Đang trong thời hạn cai nghiện ma túy hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

b) Đang trong thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

c) Đang trong thời hạn 02 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy và trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

d) Đang trong thời hạn 02 năm kể từ khi tự ý chấm dứt cai nghiện ma túy tự nguyện hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy.Kết luận phần này: Từ 01/7/2025, người sử dụng trái phép chất ma túy trong những trường hợp nêu trên có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo điều khoản mới. Vì vậy, người nghiện hoặc người đang quản lý sau cai cần tuyệt đối tuân thủ kế hoạch điều trị, tránh tái sử dụng để không rơi vào tình huống bị xử lý hình sự

5) Sự khác nhau giữa: người nghiện – người sử dụng trái phép – tội phạm ma túy

6) Ví dụ thực tế – Dễ hiểu cho người dân

• Ví dụ 1 (không phải tội phạm): A bị lệ thuộc vào ma túy (nghiện). A không mua bán, không tàng trữ vượt ngưỡng cấu thành tội phạm, không tổ chức cho người khác dùng. Trường hợp này, A không phải tội phạm chỉ vì “bị nghiện”. Tuy nhiên, A có thể bị quản lý, xét nghiệm và bị xử phạt hành chính nếu có hành vi sử dụng.
• Ví dụ 2 (có thể là tội phạm): B (nghiện) mang theo heroin để dùng, khối lượng đủ cấu thành tội tàng trữ trái phép chất ma túy theo Điều 249. B sẽ bị truy cứu hình sự dù mục đích “để dùng”.
• Ví dụ 3 (điểm mới 2025): C vừa kết thúc cai nghiện bắt buộc nhưng tái sử dụng trong thời gian quản lý sau cai – tùy tình huống luật định, C có thể bị xử lý hình sự theo quy định mới áp dụng từ 01/7/2025.

7) Quy trình thường gặp đối với người sử dụng/ người nghiện

1. Phát hiện – xét nghiệm: Khi có dấu hiệu, cơ quan có thẩm quyền tiến hành xét nghiệm. Kết quả dương tính được UBND cấp xã dùng để ra quyết định quản lý người sử dụng trái phép tại địa phương.
2. Đánh giá tình trạng nghiện: Nếu có căn cứ, tiến hành xác định tình trạng nghiện theo quy trình y khoa.
3. Áp dụng biện pháp cai nghiện: Tùy hồ sơ, điều kiện cá nhân, có thể cai nghiện tự nguyện (tại gia đình, cộng đồng, cơ sở) hoặc cai nghiện bắt buộc theo quyết định có thẩm quyền.
4. Quản lý sau cai: Thời gian theo dõi, hỗ trợ để ngăn tái nghiện. Việc tái sử dụng trong giai đoạn/ sau cai (điểm mới 2025) có thể dẫn tới xử lý hình sự trong những trường hợp luật định.

8) Câu hỏi thường gặp (FAQ)

9) Lời khuyên pháp lý

• Nếu bạn/ người thân lỡ sử dụng: Hãy chủ động liên hệ cơ sở y tế/ cơ sở cai nghiện để đánh giá tình trạng và lập kế hoạch cai – đây là tín hiệu tích cực nếu sau này có vướng mắc pháp lý.
• Tuyệt đối không tàng trữ, vận chuyển, mua bán: Dù là “để dùng”, vẫn có thể dính tội hình sự
• Trong/ sau cai: Tránh tái sử dụng; tuân thủ quản lý sau cai. Từ 01/7/2025, một số hành vi sử dụng trong giai đoạn này có thể bị xử lý hình sự.
• Khi bị mời làm việc: Giữ bình tĩnh, hợp tác, liên hệ luật sư để được tư vấn quyền và nghĩa vụ, tránh tự làm xấu tình trạng pháp lý của mình.