1. Thế nào là hành vi “lấn, chiếm” đất?

Luật Đất đai 2024 (có hiệu lực từ 1/1/2025) dành hẳn Điều 12 để liệt kê các hành vi bị nghiêm cấm, trong đó “lấn, chiếm đất đai” là hành vi điển hình. Lấn đất được hiểu là tổ chức, cá nhân tự dịch chuyển mốc giới, mở rộng diện tích so với phần đất được pháp luật công nhận, từ đó xây dựng công trình hoặc sử dụng trái phép phần đất của người khác. Chiếm đất là hành vi chiếm giữ, quản lý đất chưa ai sử dụng hoặc đất do Nhà nước quản lý nhưng chưa được giao, được cho thuê. Về dấu hiệu nhận diện, lấn đất thường xảy ra trong quá trình xây dựng: xây hàng rào, đổ móng, mở rộng ban công, mái hiên… vượt sang ranh giới thửa đất kề bên. Việc xác định có lấn hay không phụ thuộc vào mốc giới trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (sổ đỏ), bản đồ địa chính, trích đo địa chính hoặc thực địa sau khi đo đạc.

2. Hậu quả pháp lý khi lấn, chiếm đất

a. Xử phạt hành chính

Nghị định 04/2022/NĐ-CP quy định mức phạt tiền từ 5 triệu đồng đến 500 triệu đồng tùy vị trí đất (nông nghiệp, phi nông nghiệp, đô thị, khu bảo tồn…) và diện tích bị lấn chiếm. Ngoài việc nộp phạt, bên vi phạm bắt buộc khôi phục lại tình trạng đất ban đầu: tháo dỡ công trình, di dời vật kiến trúc, hoàn trả đất.

b. Trách nhiệm hình sự

Điều 228 Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi 2017 quy định tội “vi phạm các quy định về sử dụng đất đai”. Nếu diện tích chiếm đoạt lớn, tái phạm hoặc gây thiệt hại từ 50 triệu đồng trở lên, người vi phạm có thể bị phạt tiền tới 1 tỷ đồng hoặc phạt tù tối đa 03 năm.

c. Trách nhiệm dân sự

Người bị lấn đất có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại: chi phí tháo dỡ, khôi phục hiện trạng, thiệt hại do không sử dụng được đất trong thời gian bị lấn, mất giá trị kinh doanh, mất thu nhập mùa vụ…

3. Bạn có quyền khởi kiện – nhưng kiện thế nào mới hiệu quả?

Từ góc độ tố tụng dân sự, việc “hàng xóm xây nhà lấn đất, kiện được không” không chỉ là được hay không, mà là kiện ở đâu, khi nào, thủ tục ra sao và cần chứng cứ gì. Dưới đây là lộ trình cơ bản:

3.1. Hòa giải tự nguyện – lựa chọn tốn ít chi phí nhất

Nhiều tranh chấp ranh giới được giải quyết khi hai bên cùng xem lại hồ sơ đất, mời cán bộ địa chính xã/phường hoặc đơn vị đo đạc độc lập xác định mốc giới rồi thương lượng. Giải pháp này giúp tiết kiệm thời gian, duy trì quan hệ láng giềng và tránh chi phí kiện tụng.

3.2. Hòa giải tại UBND cấp xã

Khoản 1 Điều 235 Luật Đất đai 2024 bắt buộc tranh chấp đất đai phải được hòa giải ở cơ sở trước khi khởi kiện hoặc khiếu nại. Bạn nộp đơn đề nghị hòa giải kèm bản sao sổ đỏ, CMND/CCCD, ảnh hiện trạng lấn chiếm. UBND xã lập biên bản hòa giải, có chữ ký đôi bên. Nếu thất bại, đây là tài liệu bắt buộc khi nộp đơn ra tòa.

3.3. Khiếu nại hành chính hoặc tố cáo

Trong trường hợp hàng xóm đang thi công, bạn có thể gửi đơn đề nghị Chủ tịch UBND xã đình chỉ thi công, lập biên bản vi phạm. Sau 7 ngày không được giải quyết, bạn có quyền khiếu nại lên UBND cấp huyện. Song song, thanh tra Sở Xây dựng có thể ra quyết định xử phạt vi phạm trật tự xây dựng.

3.4. Khởi kiện tại Tòa án nhân dân

a. Thẩm quyền: TAND cấp huyện nơi có đất lấn chiếm.

b. Hồ sơ:

• Đơn khởi kiện theo mẫu;
• Sổ đỏ (bản sao có chứng thực);
• Biên bản hòa giải không thành;
• Bản đo đạc, bản ảnh, clip ghi nhận hành vi lấn;
• Hóa đơn, chứng từ chi phí sửa chữa, thiệt hại (nếu yêu cầu bồi thường).

c. Án phí: Tranh chấp quyền sử dụng đất không có giá ngạch: 300.000 đồng. Nếu yêu cầu bồi thường tiền, án phí tính theo giá trị tài sản yêu cầu.

d. Thời gian: Khoảng 4–6 tháng cấp sơ thẩm (trong thực tế có thể kéo dài hơn do định giá, giám định).

e. Kết quả: Bản án có thể buộc tháo dỡ phần công trình lấn, trả lại đất, bồi thường thiệt hại, chịu án phí. Nếu không tự nguyện thi hành, bạn làm đơn đề nghị Cơ quan Thi hành án dân sự cưỡng chế.

4. Chứng cứ quan trọng nhất: ranh giới đất

Muốn thắng kiện, bạn cần không chỉ chứng minh quyền sử dụng hợp pháp mà còn xác định chính xác phần diện tích bị lấn. Các loại tài liệu giá trị cao:

• Giấy chứng nhận QSDĐ (sổ đỏ, sổ hồng);
• Trích lục bản đồ địa chính kèm tọa độ VN-2000;
• Biên bản cắm mốc giữa hai hộ, biên bản giao đất (nếu có);
• Bản ảnh chụp từ trên cao (flycam) hoặc bản đồ Google Earth có gắn tọa độ, mốc ranh.

Trường hợp ranh giới trên giấy cũ, mốc thực địa mất, hai bên phải thuê đơn vị đo đạc, lập “bản trích đo địa chính thửa đất” và cùng ký xác nhận. Nếu chỉ một bên thuê đo, tòa có thể trưng cầu giám định lại.

5. Nguy cơ gặp phải: “sở hữu theo thời hiệu”

Nếu hàng xóm hoặc người tiền nhiệm đã sử dụng, quản lý, xây dựng trên phần đất đó liên tục, công khai, không bị phản đối trong 30 năm (đối với đất ở) hoặc 10 năm (đối với đất nông nghiệp) thì có thể phát sinh quyền “lập vi bằng xác lập ranh giới ổn định” và xin cấp giấy chứng nhận. Do vậy, khi phát hiện dấu hiệu lấn, bạn nên hành động ngay, lập biên bản vi phạm, gửi thư yêu cầu chấm dứt, tránh để thời gian kéo dài.

6. Chi phí thực tế bạn cần dự trù

• Đo đạc hiện trạng: 3–8 triệu đồng tuỳ diện tích, địa bàn.
• Luật sư (nếu thuê): 10–20 triệu đồng/vụ hoặc theo % giá trị tranh chấp.
• Án phí, chi phí định giá tài sản, chi phí thẩm định tại chỗ: 1–5% trị giá yêu cầu bồi thường hoặc tối thiểu 300.000 đồng.
• Chi phí đi lại, photo, sao lục hồ sơ tại Văn phòng đăng ký đất đai.

7. Các tình huống hay gặp và cách xử lý

a. Hàng xóm đang xây, chưa hoàn thiện:

• Gửi đơn đề nghị UBND xã lập biên bản;
• Yêu cầu đình chỉ thi công theo Nghị định 16/2022/NĐ-CP (quản lý trật tự xây dựng);
• Thu thập chứng cứ (ảnh, clip) trước khi họ hoàn thiện.

b. Lấn một phần nhỏ (5–10 cm) dọc ranh giới:

• Có thể cân nhắc “hoán đổi ranh giới”, lập biên bản thỏa thuận giữ nguyên trạng, tránh phải tháo dỡ tường chịu lực, mái.

c. Đất của bạn chưa có sổ đỏ:

• Vẫn có quyền khiếu nại, khởi kiện dựa trên giấy tờ về quyền sử dụng đất theo Luật Đất đai 2024 (giấy tờ mua bán trước 15/10/1993, giấy kê khai đăng ký ruộng đất, bản án, di chúc, quyết định giao đất).

d. Lấn đất nông nghiệp nhưng không xây công trình:

• Vẫn vi phạm hành chính;
• Bạn có thể yêu cầu bồi thường giá trị mùa vụ mất.

8. Lời khuyên của chuyên gia trước khi đi kiện

• Luôn ưu tiên giải pháp mềm: hòa giải, thương lượng, tránh đẩy mâu thuẫn lên cao.
• Xác định rõ mục tiêu: lấy lại đất, nhận bồi thường hay vừa cả hai. Điều này quyết định chiến lược thu thập chứng cứ, tính toán chi phí.
• Đừng nóng vội tháo gỡ công trình của bên kia bằng tay trái. Bạn có thể bị kiện ngược vì hủy hoại tài sản.
• Tham khảo luật sư hoặc trung tâm trợ giúp pháp lý nếu giá trị tranh chấp lớn hoặc hồ sơ phức tạp.
• Sau khi thắng kiện, theo dõi sát sao quá trình thi hành án; trường hợp bên kia cố tình chây ì, bạn có quyền đề nghị cưỡng chế, kê biên tài sản.

9. Kinh nghiệm thực tế từ một vụ việc điển hình

Năm 2023, anh P (quận Thủ Đức, TP.HCM) phát hiện hàng xóm xây tường rào lấn sang đất mình 0,6 m2. Diện tích không lớn nhưng ranh giới giáp mặt tiền nên có giá trị. Anh P lập vi bằng, mời địa chính phường đo, sau đó hòa giải nhưng bất thành. Anh gửi hồ sơ lên TAND TP.Thủ Đức. Tòa trưng cầu giám định lại hiện trạng, xác định đúng phần đất lấn. Sau 5 tháng, tòa tuyên buộc hàng xóm tháo dỡ tường, trả đất và bồi thường 12 triệu đồng chi phí đo đạc, vi bằng. Vụ việc cho thấy kiên trì thu thập chứng cứ và tuân thủ trình tự luật định giúp vụ án giải quyết nhanh, thiệt hại tài chính thấp.

10. Tóm tắt: Khi nào nên khởi kiện?

• Khi đã hòa giải nhưng không đạt được thỏa thuận;
• Khi hành vi lấn đất gây thiệt hại đáng kể hoặc ảnh hưởng lâu dài;
• Khi cần phán quyết có giá trị cưỡng chế (buộc tháo dỡ, bồi thường);
• Khi lo ngại mất quyền do thời hiệu sở hữu ổn định lâu dài.

Kết luận

Hàng xóm xây nhà lấn đất không chỉ xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của bạn mà còn là hành vi bị pháp luật nghiêm cấm và xử lý nghiêm khắc. Hãy chủ động bảo vệ quyền lợi bằng cách thu thập chứng cứ, ưu tiên hòa giải, nắm rõ quy trình hành chính và tư pháp. Trong tình huống cần thiết, việc khởi kiện là biện pháp cứng rắn nhưng hợp pháp để buộc bên vi phạm trả lại đất, tháo dỡ công trình và bồi thường thỏa đáng. Đừng quên tham khảo ý kiến chuyên gia pháp lý, hành động kịp thời để tránh “đêm dài lắm mộng”. Và quan trọng hơn, hãy gìn giữ mối quan hệ láng giềng bằng tinh thần thượng tôn pháp luật, tôn trọng ranh giới – cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng – để có một môi trường sống văn minh, bền vững.

Luật sư Trần Minh Hùng – Tốt nghiệp đại học Luật TPHCM, tốt nghiệp Học viện Tư Pháp, Tốt nghiệp Luật sư, thuộc Đoàn LS TPHCM, Thuộc Liên đoàn LSVN là một trong những luật sư sáng lập văn phòng luật, giàu kinh nghiệm về kiến thức và thực tiễn đã dành nhiều thắng lợi vụ kiện và quan trọng luật sư Hùng luôn coi trọng chữ Tâm của nghề luật sư và trách nhiệm đối với xã hội nên đã được nhiều hãng báo chí, truyền thông, Đài truyền hình, Đài tiếng nói Việt nam phỏng vấn pháp luật,  nhiều lĩnh vực quan trọng liên quan đến đời sống. Luật sư Trần Minh Hùng là đối tác tư vấn pháp luật được nhiều hãng truyền thông, báo chí trong nước  tin tưởng với nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực tư vấn trên VOV Giao Thông – Đài tiếng nói Việt Nam, Đài phát thanh VOH TPHCM, Đài truyền hình TP.HCM (HTV), Đài truyền hình Việt Nam (VTV), Truyền hình SCTV, THĐN, Truyền hình Quốc Hội VN, Truyền hình Công an ANTV, Đài truyền hình Vĩnh Long, Đài phát thanh kiên giang, Đài Bình Dương, Truyền hình Quốc Phòng, VTC... và các hãng báo chí trên cả nước, được các tổ chức, trường Đại học Luật TP.HCM mời làm giám khảo các cuộc thi Phiên tòa giả định với Đại học cảnh sát, mời làm chuyên gia ý kiến về các sự kiện lớn, được mời dạy bồi dưỡng nghiệp vụ cho các luật sư……là đối tác tư vấn luật của các hãng truyền thong, các tổ chức, xã hội uy tín và chuyên nghiệp và luôn mang lại niềm tin cho khách hàng và ghi nhận sự đóng góp của chúng tôi cho xã hội...là luật sư bào chữa, tư vấn cho nhiều vụ án đỉnh điểm, quan trọng báo chí đưa tin, người dân quan tâm như vụ Ngân hàng Navibank liên quan Huyền Như Viettinbank, các vụ Giết Người do mâu thuẫn hát karaoke tại Bình Chánh, Bào chữa chủ tịch Huyện Đông Hòa – Phú Yên, Đại án Vụ cướp bitcoin 35 tỷ Long Thành- Dầu Dây, Bào chữa vụ Đại Án Đăng Kiểm, Bào chữa vụ đại án Khai thác Cát Cần giờ, Bào chữa bị cáo Huân không đeo khẩu trang mùa Covit, Vụ Nữ sinh Tân Bình bị cắt tai, bảo vệ cho MC Trấn Thành, Bào chữa, bảo vệ vụ "Bác sĩ khoa rút ống thở", Bảo vệ cho người cho thuê nhà vụ Công ty Thế giới Di Động không trả tiền thuê nhà mùa dịch covid, Tư vấn cho nghệ sĩ Thương Tín, bảo vệ vụ đổ xăng đốt 10 người tại TPHCM, Bảo vệ thành công vụ 1 bệnh nhân bị xông hơi chết tại nhà bè, các vụ Hiếp dâm, Dâm ô, Lừa Đảo, cưỡng đoạt, cướp, gây thương tích, tham ô, mua bán ma túy, cố ý làm trái, bào chữa vụ án cựu Cảnh sát Buôn Lậu và các bị cáo kiên quan, bào chữa vụ chiếm đoạt tiền công nghệ của nước Úc của bị can về công nghệ, bào chữa vụ Mua bán khẩu trang mùa covid, bào chữa nhiều vụ án ma túy, bào chữa vụ lợi dụng chức vụ quyền hạn của tổ chức tín dụng ngân hàng... .… và rất nhiều các vụ án khác về dân sự, kinh tế, thừa kế, đất đai, lao động, hành chính, doanh nghiệp.… luôn mang lại niềm tin cho khách hàng cũng như sự đóng góp tích cực sự công bằng, đi tìm công lý không biết mệt mỏi cho xã hội của luật sư chúng tôi..…là hãng luật tư vấn luật cho nhiều công ty Việt Nam và nước ngoài trên cả nước luôn mang lại niềm tin cho khách hàng cũng như sự đóng góp tích cực sự công bằng, đi tìm công lý không biết mệt mỏi cho xã hội của luật sư chúng tôi.

Chúng tôi hội đủ các luật sư chuyên về các lĩnh vực, kinh nghiệm, chuyên sâu như: hình sự, dân sự, kinh tế, thừa kế, hợp đồng, đất đai, ly hôn, dịch vụ nhà đất, di chúc, lao động…