1. Côn đồ là gì?

Theo tinh thần hướng dẫn tại Công văn số 38/NCPL ngày 06/01/1976 và tại Hội nghị tổng kết công tác ngành Tòa án năm 1995, TANDTC giải thích về “Côn đồ” như sau:

"Khái niệm côn đồ được hiểu là hành động của những tên coi thường pháp luật, luôn luôn phá rối trật tự trị an, sẵn sàng dùng vũ lực và thích (hay) dùng vũ lực để uy hiếp người khác phải khuất phục mình, vô cớ hoặc chỉ vì một duyên cớ nhỏ nhặt là đâm chém, thậm chí giết người. Hành động của chúng thường là xâm phạm sức khoẻ, tính mạng, danh dự người khác, gây gổ hành hung người khác một cách vô cớ hoặc vì một duyên cớ nhỏ nhặt… "

Như vậy, côn đồ chính là bản tính, tính cách của con người nó luôn tồn tại song song với con người và đó là một đặc điểm gắn liền của con người.

2. Quy định về phạm tội có tính chất côn đồ theo Bộ luật Hình sự 2015

Tính chất côn đồn là một trong những tính chất phổ biến để nói về mức độ nghiêm trọng của tội phạm khi thực hiện hành vi vi phạm pháp luật. Tính chất côn đồ được định nghĩa vụ thể tại Điều 52 Bộ luật hình sự 2015 (BLHS) như sau:

"Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự

1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:

…d) Phạm tội có tính chất côn đồ;"

Phạm tội có tính chất “côn đồ” là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (TNHS) quy định tại còn “có tính chất côn đồ” là tình tiết tăng nặng định khung được quy định trong một số tội như giết người (Điều 123 BLHS) và cố ý gây thương tích “Phạm tội có tính chất côn đồ” và “có tính chất côn đồ” được hiểu tương tự nhau, chỉ khác về giá trị trong định tội, quyết định hình phạt.

Như vậy, tính chất côn đồ được xem là một tình tiết tăng nặng TNHS. Vậy hiểu thế nào cho đúng về tính chất côn đồ. Tuy nhiên trong một số tội phạm cụ thể có những khung hình phạt tăng nặng với tính chất côn đồ nếu đã áp dụng tại khung hình phạt thì sẽ không được áp dụng tại Điểm d Điều 52 BLHS 2015.

3. Các yếu tố xác định có "tính chất côn đồ"

Thứ nhất: Ý thức của hành vi phạm tội có tính côn đồ.

Đây là một yếu tố quan trọng, quyết định hành vi phạm tội của một người có tính côn đồ hay không. Theo Từ điển Tiếng Việt “Ý thức là những suy nghĩ, những tính toán hình thành trong ý nghĩ của con người khi thực hiện một công việc nào đó”, ý thức của người thực hiện hành vi phạm tội có tính côn đồ đó là hình thành quyết tâm thực hiện hành vi phạm tội, là sự chủ động trong hành vi.

Trong khoa học pháp lý, ý thức tội phạm khi hình thành sẽ giúp cho con người có mong muốn thực hiện bằng mọi giá hành vi của mình và cũng nhờ ý thức giúp vượt qua mọi khó khăn, rào cản, đây là yếu tố thúc đẩy các yếu tố để cụ thể hóa các hành vi khác vận dụng vào trong tội phạm, hay nói cách khác đó là tiền đề cho mọi yếu tố khác trong hành vi phạm tội có tính côn đồ.

Thứ hai: Sự chuẩn bị công cụ, phương tiện phạm tội của hành vi phạm tội có tính chất côn đồ.

Khi hình thành ý thức phạm tội và để mục đích thực hiện được hành vi phạm tội thì người phạm tội phải có sự chuẩn bị công cụ, phương tiện phạm tội ví dụ như: Dao, kiếm, gậy… đây là những yếu tố có mục đích hỗ trợ cho hành vi phạm tội được thực hiện một cách đúng như ý thức đã hình thành trước đó. Ngoài ra, cũng có những người luôn chuẩn bị sẵn các loại hung khí mang tính sát thương cao để sẵn sàng sử dụng khi có va chạm hoặc vì bất cứ lý do gì, đây cũng là một dạng hành vi thể hiện tính chất côn đồ.

Thứ ba: Mức độ tấn công, cường độ tấn công và tính chất của hành vi.

Mức độ tấn công và cường độ tấn công là hai thái cực thể hiện tính quyết liệt trong hành vi của người phạm tội có tính chất côn đồ hay không, thông thường một hành vi phạm tội có tính côn đồ hay không thể hiện rất rõ ở dấu hiệu này, một người thực hiện một hành vi phạm tội với mức độ tấn công, cường độ tấn công nhanh, mạnh, thực hiện nhiều làn và liên tục và quyết liệt bất kể mọi người có sự can ngăn nhưng vẫn thực hiện thậm chí là có hành vi đe dọa người khác nếu không để cho đối tượng thực hiện hành vi phạm tội, thậm chí công khai ngang nhiên thách thức các lực lượng chức năng thực thi công vụ đây cũng là một yếu tố thể hiện tính côn đồ trong hành vi phạm tội.

Thứ ba: Nguyên nhân thực hiện hành vi phạm tội có tính côn đồ.

Đây hoàn toàn không phải là yếu tố quan trọng, vì dù bất cứ lý do gì có hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự nhân phẩm và tài sản của người khác đều đều vi phạm pháp luật và nhưng thông thường nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm tội có tính côn đồ là những lý dọ vụn vặt, những va chạm, xích mích nhỏ nhặt và những nguyên nhân đó chỉ là cái cớ để một người thực hiện hành vi phạm tội đó chính là sự thể hiện tính côn đồ, coi thường pháp luật.

Thứ tư: Nhân thân của người phạm tội.

Thông thường khi đánh giá một người có nhân thân để từ đó đánh giá hành vi của họ có tính côn đồ hay không phải đánh giá một cách toàn diện như mối quan hệ xã hội, hoàn cảnh sống, thái độ và quan điểm sống của người đó để đánh giá cho phù hợp.

Như vậy việc đánh giá một hành vi phạm tội có tính côn đồ hay không đòi hỏi phải có sự kết hợp của nhiều yếu tố cần đánh giá một cách toàn diện mới xác định một cách chính xác, khách quan.

4. Thực tiễn áp dụng khung hình phạt có "tính chất côn đồ" trong xét xử

Tình tiết định khung tăng nặng “có tính chất côn đồ” là tình tiết mà thực tế hiện nay trong toàn ngành Tòa án chưa có sự áp dụng thống nhất dù đã được hướng dẫn tại Công văn số 38/NCPL ngày 06/01/1976 của TANDTC và được nhắc lại tại Hội nghị tổng kết ngành Tòa án nhân dân năm 1995 đã nêu. Người phạm tội chỉ bị áp dụng các tình tiết này nếu hành vi phạm tội của họ có tính chất côn đồ, tức họ thực hiện hành vi vì những nguyên cớ nhỏ nhặt, vô lý; nguyên nhân dẫn đến việc họ phạm tội là do bản thân họ mà ra. Trong trường hợp người phạm tội là côn đồ thì rõ ràng tính chất hành vi của họ cũng phải đảm bảo các tính chất đó thì họ mới bị áp dụng tình tiết “có tính chất côn đồ”. Vì vậy, nhất thiết phải có sự phân biệt rõ giữa “côn đồ” với tính chất là thuộc tính của hành vi phạm tội với côn đồ chỉ một người xem thường pháp luật, xem thường lẽ sống. Tính chất côn đồ của hành vi không phải của mọi hành vi đều như nhau mà chúng có những mức độ khác nhau khi đánh giá độ nguy hiểm của chúng. Khi hành vi có tính chất côn đồ do kẻ côn đồ gây ra thì rõ ràng mức độ của chúng cao hơn so với hành vi phạm tội có tính chất côn đồ do người luôn chấp hành pháp luật thực hiện.

Tuy nhiên việc áp dụng tình tiết này trong thực tiễn xét xử còn có những quan điểm khác nhau, trong một số trường hợp Tòa án đã không áp dụng hoặc áp dụng không đúng tình tiết định khung tăng nặng trách nhiệm hình sự “có tính chất côn đồ”.

Ví dụ : Khoảng 22 giờ ngày 26/02/2019, Nguyễn Văn Nam cùng nhóm bạn đi dự đám cưới ở thôn X về thì xảy ra ẩu đả với nhóm thanh niên ở địa phương khác gồm có Hiền, Cường, Dũng, Nhật, Sơn. Nhóm bạn của Nam đuổi theo nhóm thanh niên kia theo hướng xã Y. Nam chạy bộ lên hướng thị xã về nhà. Nam chạy được một đoạn thì thấy Lê Văn và Nguyễn Điền đang dừng xe ở bên đường, Văn gọi và đưa tay kéo Nam lại nhưng Nam vẫn tiếp tục chạy. Lúc nãy, Điền chở Văn chạy theo sau Nam khoảng 3-4 mét. Nghĩ rằng hai người đuổi theo để đánh nên Nam nhặt một viên gạch rồi quay lại ném trúng vào trán của Điền, gây thương tích cho Điền. Nguyễn Điền được đưa đi cấp cứu và điều trị tại Bệnh viện đa khoa Tỉnh đến ngày 13/3/2019 ra viện. Bản giám định pháp y thương tích của Trung tâm giám định pháp y kết luận: Nguyễn Điền bị vết thương sọ não hở, gãy xương thái dương và xương đá phải; tụ máu dưới màng cứng, dập não thái dương phải do vật cứng tác động đã điều trị, di chứng suy nhược thần kinh sọ não, tỷ lệ thương tật tạm thời 23%.

Toà án cấp sơ thẩm nhận định: Hành vi của bị cáo Nam phạm tội “Cố ý gây thương tích” với hai tình tiết định khung tăng nặng “dùng hung khí nguy hiểm” và “có tính chất côn đồ” vì bị cáo dùng viên gạch bên đường vô cớ gây thương tích cho anh Nguyễn Điền. Áp dụng điểm đ, khoản 2 Điều 134; điểm b, s khoản 1, khoản 2 Điều 51 BLHS năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 xử phạt bị cáo Nguyễn Văn Nam 30 tháng tù.

Việc Toà án cấp sơ thẩm áp dụng tình tiết “có tính chất côn đồ” nêu trên, hiện có hai quan điểm:

Quan điểm thứ nhất: Trường hợp này phải áp dụng tình tiết định khung tăng nặng “có tính chất côn đồ” đối với bị cáo Nam vì bị cáo dùng viên gạch bên đường vô cớ gây thương tích cho anh Nguyễn Điền. Anh Điền và anh Văn không gây xích mích gì với bị cáo. Như vậy giữa bị cáo và bị hại không quen biết, không có mâu thuẫn hay xích mích gì, nhưng khi nghe người đi xe máy phía sau gọi và nghi ngờ những người này đuổi đánh mình nên bị cáo đã vô cớ dùng gạch ném gây thương tích cho người bị hại. Trong trường hợp giả thiết rằng bị cáo Nguyễn Văn Nam cho rằng Điền và Văn là những người đánh Nam, nhưng trên thực tế không phải thế. Thì đây là trường hợp “sai lầm về sự việc”. Do đó Nam phải chịu trách nhiệm hình sự một cách bình thường.

Quan điểm thứ hai: Tòa án cấp sơ thẩm áp dụng tình tiết “có tính chất côn đồ” là không đúng. Vì trong trường hợp vụ án xảy ra vào đêm tối, hành vi cầm gạch ném gây thương tích cho Điền là hành vi chống trả sự đe dọa tấn công vì cho rằng Nguyễn Điền và Lê Văn đuổi theo để đánh. Nên trong trường hợp này chỉ áp dụng tình tiết định khung tăng nặng “dùng hung khí nguy hiểm” đối với hành vi của Nam.

Quan điểm của tác giả đồng tình với quan điểm thứ hai. Vì nhóm của bị cáo Nam ẩu đả với nhóm thanh niên thôn X tại đám cưới gồm có Hiền, Cường, Dũng, Nhật, Sơn; còn anh Nguyễn Điền chở anh Lê Văn đi từ đám cưới ngang qua chỗ có hai nhóm thanh niên đang ẩu đả với nhau. Mặc dù bị cáo dùng viên gạch ném người bị hại nhưng trong bối cảnh bị cáo bỏ chạy từ việc ẩu đả, đánh nhau trong đám cưới, thời gian ban đêm không rõ mặt người, khi bị kéo tay Nam tiếp tục bỏ chạy biểu hiện sự hoảng sợ. Do đó việc Nam dùng gạch ném vào đối tượng là nhằm chống trả sự đe doạ tấn công. Không phải là vô cớ ném bị hại nên không áp dụng tình tiết “có tính chất côn đồ”.

5. Một số kiến nghị

Thứ nhất, cần có hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật về “côn đồ” và “có tính chất côn đồ”, BLHS quy định nghiêm trị đối với những người côn đồ, nhưng phải phân biệt rõ giữa “côn đồ” với “phạm tội có tính chất côn đồ”. Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “phạm tội có tính chất côn đồ” được quy định tại điểm d, khoản 1, Điều 52, BLHS năm 2015 với tình tiết “có tính chất côn đồ” trong tội Giết người theo điểm n, khoản 1 Điều 123 và tội “Cố ý gây thương tích” theo điểm i, khoản 1, Điều 134 BLHS năm 2015 là giống nhau về nội dung, bản chất; khi được áp dụng để định tội danh thì không được áp dụng để quyết định hình phạt; trong thực tiễn xét xử áp dụng tình tiết định khung “có tính chất côn đồ” thì không áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “phạm tội có tính chất côn đồ”.

Thứ hai, đối với việc áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự vừa là tình tiết định khung TNHS ở tội này vừa là tình tiết cấu thành độc lập ở tội khác thì cần có văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật thống nhất. Về mặt hướng dẫn của ngành Tòa án trước đây đã có Công văn số 38/NCPL ngày 6/01/1976 và tại Hội nghị tổng kết công tác ngành Tòa án năm 1995. Trước thực trạng tội phạm diễn biến phức tạp, văn bản hướng dẫn ban hành đã cũ, bộc lộ nhiều hạn chế, nên trong một số trường hợp áp dụng giải quyết vụ án gặp khó khăn, vì vậy tác giả kiến nghị TANDTC cần hướng dẫn cụ thể hoặc ban hành những án lệ về tội cố ý gây thương tích với tình tiết “có tính chất côn đồ” theo quy định tại điểm n, khoản 1 Điều 123 và điểm i, khoản 1, Điều 134, BLHS năm 2015 mang tính chuẩn mực trong hoạt động xét xử của ngành Tòa án để áp dụng thống nhất.